نقد پژوهشی فیلم «زن و بچه» ساخته سعید روستایی

سینمای سعید روستایی از همان آغاز ورودش با «ابد و یک روز» بر محور خانواده شکل گرفت؛ خانواده‌ای که نه در مقام تصویر ایدئال و آرام، بلکه به‌مثابه کانونی پرآشوب و بحرانی بازنمایی می‌شود. «زن و بچه» به‌عنوان تازه‌ترین ساخته او، امتداد همین دغدغه است، با این تفاوت که اگر در آثار گذشته فشار بیرونی (فقر، اعتیاد، اقتصاد مواد مخدر، یا بحران نسلی) خانواده را از هم می‌گسست، این بار «خیانت درونی» به‌مثابه عامل فروپاشی رخ می‌نماید. بنابراین فیلم نه فقط یک روایت اجتماعی، بلکه واکاوی ساختار روانی و نشانه‌شناسانه خانواده ایرانی است؛ خانواده‌ای که در زیر پوست ظاهر آرام خود، در حال تخریب درونی است.

روایت فیلم در لایه‌های مختلف، ساختاری از خیانت را بازتاب می‌دهد. خیانت نامزد، خیانت خواهر، و نهایتاً خیانت مادر، به‌مثابه زنجیره‌ای درهم‌تنیده، شخصیت اصلی را به ورطه انهدام روانی می‌کشاند. نقطه کانونی این زنجیره در صحنه تولد و نام‌گذاری نوزاد رخ می‌دهد: لحظه‌ای که خواهر و شوهرخواهر تصمیم می گیرند نام پسر ازدست‌رفته نقش اصلی فیلم را بر نوزاد  خود ‌نهند. این عمل، در ظاهر حرکتی عاطفی است، اما در عمق خود نشان می‌دهد چگونه تاریخ خشونت و فقدان با تولد و حیات پیوند می‌خورد. از منظر نشانه‌شناسی بارت، این لحظه تجسد کامل «کد فرهنگی» است: زبانی که گذشته را بر آینده تحمیل می‌کند و نشان می‌دهد حافظه جمعی چگونه تقدیر فردی را شکل می‌دهد.

خانه در «زن و بچه» کارکردی دوگانه دارد: پناهگاه بیرونی و زندان درونی. آنچه باید مأمن باشد، به صحنه خشونت، خیانت و بی‌اعتمادی بدل می‌شود. بودریار در نظریه «وانموده‌ها» به چنین تصاویری اشاره می‌کند؛ خانه‌ای که در ظاهر نماینده خانواده آرمانی است، در عمل هیچ نسبتی با واقعیت ندارد و به یک شبیه‌سازی تهی بدل می‌شود. این خانه نه محل زیست، بلکه محل مرگ نمادین اعتماد است.

نوزاد و نامش نیز در سطح نمادین حامل بار سنگین میراث خشونت است. انتخاب نام در این فیلم یک تصمیم ساده خانوادگی نیست، بلکه مکانیسمی برای انتقال سلطه و حافظه است. بوردیو از «سلطه نمادین» سخن می‌گوید؛ سلطه‌ای که از طریق زبان و سنت اعمال می‌شود و فرد را در مدار فرهنگ قرار می‌دهد. اینجا نام نوزاد همان زنجیری است که او را به تاریخ فقدان پیوند می‌زند و راه هرگونه رهایی را سد می‌کند. از منظر ژیژک، این خیانت‌ها و نام‌گذاری تحمیلی، «شکاف در نظم نمادین» است؛ لحظه‌ای که ایدئولوژی خانواده فرو می‌ریزد و حقیقت خشونت پنهان آشکار می‌شود.

از نظر جامعه‌شناختی، «زن و بچه» خانواده را در وضعیتی نشان می‌دهد که بوردیو آن را «فروپاشی سرمایه اجتماعی» می‌نامد. سرمایه اجتماعی همان اعتماد، همبستگی و حمایت متقابل است. اما در فیلم، خانواده به‌جای بازتولید این سرمایه، خود سرچشمه بی‌اعتمادی و تفرقه است. این امر بازتاب جامعه‌ای است که فشارهای اقتصادی، فرهنگی و روانی پیوندهای انسانی را از هم گسسته است. حتی سنت‌های ظاهراً صمیمانه مانند نام‌گذاری نیز دیگر نشانی از تداوم حیات ندارند، بلکه ابزار بازتولید چرخه خشونت‌اند.

زبان سینمایی روستایی در این اثر نیز امضای خاص او را تداوم می‌بخشد. قاب‌های بسته و نماهای نزدیک، مخاطب را در دل خفگی شخصیت‌ها قرار می‌دهد؛ نورپردازی پرکنتراست، تضاد میان روشنایی و تاریکی را برجسته می‌سازد و نشان می‌دهد امید همواره در سایه‌ای سنگین گرفتار است؛ دیالوگ‌های تند و پرکات، همان ریتم عصبی جامعه‌ای را بازتاب می‌دهد که فرصت تنفس ندارد؛ و تدوین سریع، ضرب‌آهنگی ایجاد می‌کند که مجال مکث را از مخاطب می‌گیرد. این سبک، در پیوند با روایت، تجربه‌ای از اضطراب جمعی می‌آفریند که فراتر از داستان یک خانواده است.

«زن و بچه» نه صرفاً یک فیلم داستانی، بلکه متنی میان‌رشته‌ای است؛ روایتی که می‌توان از منظر نشانه‌شناسی بارت، جامعه‌شناسی بوردیو، نقد ایدئولوژی ژیژک و حتی نظریه وانموده‌های بودریار خواند. این چندلایگی، اثر را به متنی باز بدل می‌کند که هر خوانش تازه‌ای را برمی‌تابد. در نهایت می‌توان گفت این فیلم نقطه اوج سینمای اجتماعی سعید روستایی است: عبور از بحران‌های بیرونی به بحران درونی؛ و بازنمایی خانواده نه به‌عنوان مأمن، بلکه به‌عنوان صحنه اصلی فروپاشی. این همان لحظه‌ای است که سینمای اجتماعی ایران، از روایت فقر و حاشیه به روایت خیانت و فروپاشی درون می‌رسد؛ روایتی که شاید دردناک‌تر و واقعی‌تر از هر تصویر بیرونی است.

پیام احمدی کاشانی – کارگردان و منتقد سینما

منبع پایگاه خبری سینماخانه